Het wereldwijde aantal doden door malaria daalde jarenlang, tot het vanaf 2015 stabiliseerde tot ruim 400.000 per jaar

Maandag 25 april was het Wereld Malaria Dag. De ziekte is wereldwijd nog steeds een groot gezondheidsprobleem, dat verergerd is door de coronapandemie. Onderzoekers van het Radboudumc ontwikkelden een nieuw middel, dat de malariaparasiet effectief doodt en de overdracht van parasiet naar mug blokkeert. Het middel is klaar voor klinische studies in mensen.

Het wereldwijde aantal doden door malaria daalde jarenlang, tot het vanaf 2015 stabiliseerde tot ruim 400.000 per jaar. Toen kwam de coronapandemie en steeg het aantal doden schrikbarend: bijna 630.000 in het jaar 2020. De ziekte blijft dus een groot probleem. Bij alle medicijnen die tot nu toe op de markt gebracht zijn, ontstond resistentie tegen de medicijnen. Daarom is de ontwikkeling van nieuwe middelen nog steeds heel belangrijk.

Pillen draaien
Onderzoekers van het Radboudumc werken al jaren aan nieuwe stoffen die werken tegen malaria. Bioloog Joost Schalkwijk stuitte jaren geleden op oude literatuur uit de jaren ’40, waarin stond dat stoffen waar hij aan werkte voor huidaandoeningen, ook effectief zouden kunnen zijn tegen malaria. Hij zette verder onderzoek naar deze middelen in gang. Met als resultaat: een nieuw middel dat goed werkt, aan alle eisen voldoet, en klaar is voor testen in mensen.

De stof was niet direct geschikt als middel tegen malaria. ‘We hebben er flink aan gesleuteld’, vertelt moleculair microbioloog Taco Kooij. ‘De eerste versie werkte uitstekend maar was vloeibaar en daardoor minder geschikt voor medicijnproductie. Van alle chemische variaties hebben we uiteindelijk de stof met de naam MMV693183 geselecteerd. Dat is een vaste stof waardoor het mogelijk is om er pillen van te draaien. De nieuwe variant voldoet ook aan andere wensen voor gebruik in mensen, zoals een makkelijk bereidingsproces en hoge effectiviteit met de verwachting dat een enkele dosis voldoet.’

Werkingsmechanisme
Het middel lijkt op pantothenaat, ofwel vitamine B5. Kooij: ‘Onze variant van deze stof blokkeert de werking van een cruciaal enzym in de parasiet. Wij laten zien dat ons middel de malariaparasiet op die manier heel effectief doodt, zowel in proefdiermodellen als op parasieten die we isoleerden uit patiënten. Daarnaast blokkeert het middel ook de overdracht van parasieten vanuit de mens naar de mug. Het middel heeft dus een dubbele werking en kan zo de verspreiding van de parasiet voorkomen.’

Laura de Vries ontrafelde tijdens haar promotie het precieze werkingsmechanisme van het nieuwe middel tegen malaria. ‘We laten met vier verschillende onderzoeksmethoden zien dat de stof ingrijpt op een moleculair proces in de malariaparasiet. Hierdoor krijgt de parasiet een tekort aan een stofje dat een centrale rol speelt in uiteenlopende biologische functies, zoals de aanmaak van vetzuren en het regelen van de werking van eiwitten. Deze processen zijn cruciaal voor de overleving’, legt De Vries uit. ‘We tonen daarnaast aan dat het medicijn niet direct werkt, maar in de parasiet eerst wordt omgezet in een actieve vorm.’

Slim combineren
Dit medicijn is het eerste middel tegen malaria dat ingrijpt in dit specifieke moleculaire proces in de malariaparasiet. ‘Dat is belangrijk nieuws’, licht Kooij toe. ‘Vanwege resistentie is het goed om een heel ander proces te verstoren in de malariaparasiet dan andere medicijnen doen. Ik denk dat we ons middel slim moeten combineren met andere medicijnen. Daarbij heeft dit middel als voordeel dat het ook de overdracht naar muggen blokkeert, zodat resistentie minder makkelijk verspreid wordt.’

Het middel is preklinisch ontwikkeld en klaar voor de vertaling naar patiënten. Kooij: ‘De Malaria Medicine Venture ontwikkelt de stof nu verder door en zal klinische studies opzetten. Zij hebben ook het patent in handen. Hopelijk krijgt dit middel een plaats in de strijd tegen malaria en kunnen we het aantal doden door malaria omlaag brengen.’

Dit onderzoek is gepubliceerd in Nature Communications: Preclinical characterization and target validation of the antimalarial pantothenamide MMV693183